จักรพรรดินีโคไลที่ 2 อะเลคซันโดรวิช โรมานอฟ[lower-alpha 4] หรือ จักรพรรดินิโคลัสที่ 2[lower-alpha 5] (18 พฤษภาคม [ตามปฎิทินเก่า: 6 พฤษภาคม] ค.ศ. 1868 - 17 กรกฎาคม ค.ศ. 1918) เป็นที่รู้จักกันภายในคริสตจักรรัสเซียออร์ทอดอกซ์ว่า นักบุญนิโคลัสผู้รับพระทรมาน[lower-alpha 6] ทรงเป็นจักรพรรดิแห่งรัสเซีย พระมหากษัตริย์แห่งคองเกรสโปแลนด์ และแกรนด์ดยุกแห่งฟินแลนด์พระองค์สุดท้าย ทรงปกครองจักรวรรดิรัสเซียตั้งแต่ 1 พฤศจิกายน ค.ศ. 1894 จนถึงการสละราชสมบัติของพระองค์ ในวันที่ 15 มีนาคม ค.ศ. 1917 ระหว่างรัชสมัยของพระองค์ พระองค์ทรงสนับสนุนการปฏิรูปทางด้านเศรษฐกิจและด้านการเมือง โดยนายกรัฐมนตรีเซอร์เกย์ วิทเทอ และเปตอร์ สโตลีปีน พระองค์ทรงสนับสนุนในการปรับปรุงจักรวรรดิให้ทันสมัย โดยอาศัยเงินกู้จากต่างประเทศ และความสัมพันธ์อันใกล้ชิดกับฝรั่งเศส แต่พระองค์ทรงปฏิเสธที่จะให้สภาที่ตั้งขึ้นมาใหม่ (สภาดูมา) มีบทบาทสำคัญ[1][2] ในท้ายที่สุด ความเจริญก้าวหน้าก็อ่อนแอลงโดยความยึดมั่นของจักรพรรดินิโคลัส ต่อการปกครองแบบอัตตาธิปไตย[3][4] การต่อต้านฝ่ายชนชั้นสูงที่รุนแรง และความพ่ายแพ้ที่ยังดำเนินต่อไปของกองทัพรัสเซีย ในสงครามรัสเซีย-ญี่ปุ่นและสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง[5][6][7] ในเดือนมีนาคม การสนับสนุนของสาธารณชนต่อจักรพรรดินิโคลัสได้ล่มสลาย และพระองค์ถูกบังคับให้สละราชสมบัติ ด้วยเหตุนี้จึงเป็นการสิ้นสุดการปกครองรัสเซียโดยราชวงศ์โรมานอฟ ที่มีมายาวนานถึง 304 ปี (ค.ศ. 1613 – 1917)จักรพรรดินิโคลัสทรงลงนามในความตกลงระหว่างอังกฤษและรัสเซีย ค.ศ. 1907 ซึ่งถูกออกแบบมาเพื่อเป็นการตอบโต้ความพยายามของเยอรมนี ในการได้รับอิทธิพลในภูมิภาคตะวันออกกลาง ความตกลงนี้ได้ยุติเกรตเกมที่ได้เผชิญหน้ากันระหว่างรัสเซียและจักรวรรดิบริติช พระองค์ทรงตั้งเป้าหมายเอาไว้ว่าจะเพิ่มความแข็งแกร่งให้กับพันธมิตรระหว่างฝรั่งเศสและรัสเซีย และจะเสนออนุสัญญากรุงเฮก ค.ศ. 1899 ที่ไม่ประสบความสำเร็จ เพื่อสนับสนุนการลดอาวุธและการแก้ไขปัญหาข้อพิพาทระหว่างประเทศโดยสันติ[8] ภายในจักรวรรดิเอง พระองค์ทรงถูกวิพากษ์วิจารณ์จากการปราบปรามฝ่ายตรงข้ามของรัฐบาล และการรับรู้ถึงความผิดพลาดหรือการนิ่งเฉยต่อโศกนาฏกรรมโฮดึนคา, การสังหารหมู่ชาวยิว, วันอาทิตย์นองเลือด และการปราบปรามในการปฏิวัติรัสเซีย ค.ศ.​ 1905 ด้วยความรุนแรง ความนิยมของพระองค์ถูกทำลายเพิ่มมากขึ้นในสงครามรัสเซีย-ญี่ปุ่น เมื่อกองเรือบอลติกของรัสเซียถูกทำลายล้างในยุทธนาวีที่ช่องแคบสึชิมะ ประกอบกับการที่รัสเซียสูญเสียอิทธิพลเหนือแมนจูเรียและเกาหลี และการผนวกตอนใต้ของเกาะซาฮาลินโดยญี่ปุ่น[9]ภายใต้การปกครองของพระองค์ รัสเซียปราชัยอย่างน่าขายหน้าในสงครามรัสเซีย-ญี่ปุ่น ซึ่งกองเรือบอลติกรัสเซียเกือบถูกทำลายสิ้นที่ยุทธนาวีที่ช่องแคบสึชิมะ ความตกลงอังกฤษ-รัสเซียซึ่งออกแบบมาเพื่อตอบโต้ความพยายามของเยอรมนีเพื่อเพิ่มอิทธิพลในตะวันออกกลาง ยุติเกมใหญ่ระหว่างรัสเซียกับสหราชอาณาจักร ในฐานะประมุขแห่งรัฐ จักรพรรดินิโคลัสทรงอนุมัติการระดมพลรัสเซียในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 1914 อันเป็นจุดเริ่มต้นของการเข้ามามีส่วนของรัสเซียในสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง อันเป็นสงครามซึ่งทำให้มีชาวรัสเซียเสียชีวิต 3.3 ล้านคนจักรพรรดินิโคลัสที่ 2 สละราชสมบัติให้หลังการปฏิวัติเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1917 ซึ่งระหว่างนั้น พระองค์และพระบรมวงศานุวงศ์ถูกจำคุกทีแรกที่พระราชวังอเล็กซานเดอร์ที่จักรพรรดิสคอยเซโล แล้วต่อมาในจวนผู้ว่าราชการในโตบอลสค์ และท้ายสุดที่บ้านอีปาตีฟในเยคาเตรินบุร์ก ในฤดูใบไม้ผลิ ค.ศ. 1918 นิโคลัสถูกส่งตัวให้สภาโซเวียตอูราลท้องถิ่นโดยผู้ตรวจการ วาซิลี ยาคอฟเลฟ ซึ่งต่อมาได้รับใบเสร็จลายลักษณ์เมื่อมีการส่งมอบตัวนิโคลัสเหมือนพัสดุ นิโคลัส พระชายา อะเลคซันดรา ฟอโดรอฟนา พระราชโอรส อะเลคเซย์ นีโคลาเยวิช พระราชธิดาสี่พระองค์ โอลกา นีคะลายีฟนา, ตะตยานา นีคะลายีฟนา, มารีเยีย นีคะลายีฟนา, อะนัสตาซียา นีคะลายีฟนา แห่งรัสเซีย และแพทย์ประจำพระองค์ เอฟเกนี บอตคิน มหาดเล็ก อเล็กเซย์ ตรุปป์ นางสนองพระโอษฐ์ในจักรพรรดินี อันนา เดมีโดวา และพ่อครัวประจำพระองค์ อีวาน ฮารีโตนอฟ ถูกบอลเชวิคประหารชีวิตในห้องเดียวกันในคืนวันที่ 16/17 กรกฎาคม ค.ศ. 1918